• Kurtuluş Savaşından sonra, “Cehaleti de yenersek, çağdaşlaşmanın da kalkınmanın da kapısı aralanacak” diyen Ulu Önder Mustafa Kemal, ünlü eğitimci ve düşünür Amerikalı John Dewey’i davet eder. Dewey, raporunda “Halkının yüzde 85’nin köylü ve okur yazarlığın bu kadar düşük olduğu bir yapıda modern devlet kurulamaz” der ve kurulması gereken yeni bir eğitim sistemi önerir.

• 1935 yılında İlköğretim Genel Müdürlüğüne İsmail Hakkı Tonguç atanır. Tonguç atandıktan sonra çalışmalar hızlanır. Asıl gelişmeler Hasan Âli Yücel’in bakan oluşu ile olur. 7 Nisan 1940 tarihinde kabul edilen 3803 sayılı yasa ile köy enstitüleri kurulmaya başlanır.

• Köy enstitüleri, yapılan devrimlerin ve yeni atılımların kırsal bölgeye ulaşmasını sağlayacak, köy toplumunun içten canlanması için çabalayacak insanlar yetiştirmek amacıyla kurulmuş, başka bir ülkede bir eşine rastlanmayan özgün okullardır.

• Köy enstitüleri kırsal bölgenin başlıca gereksinmelerini karşılamak üzere “çok amaçlı” insangücü yetiştiren okullardır. Köylerden seçilmiş gençler eğitildikten sonra kendi köylerinde ve yakın yörelerde eğitimi, tarımı, yapıcılığı, hayvancılığı, arıcılığı, koperatifçiliği, el sanatlarını, müziği, sporu ve  sağlığı geliştirecek, böylece kırsal bölgelerin çağdaşlaşmasına ve kalkınmasına paha biçilemez katkılar sağlayacaklardı.

• Öyle de oldu. Sayıları 21 ‘e ulaşan köy enstitüleri ilk mezunlarını verdiği 1942 yılından nitelik değiştirildiği 1953 yılına kadar 1.398’i kız, 15.943’ü erkek olmak üzere toplam 17.341 öğretmen yetiştirdi. Köy enstitüleri mezunları kalkınan Türkiye’nin çekirdek aydınları oldular. Sağlık memuru oldular, kırsal sağlık hizmetlerine katıldılar.

• O yıllarda İsmail Hakkı Tonguç bu konudaki görüşünü şöyle dile getirmişti: “Köyleri hastalıklardan kurtaramadığımız sürece, canlı ve mutlu bir topluma kavuşamayız. Millet çoğunluğunun sağlığı ile ilgili bu işi tıpkı ilköğretim davası gibi kökten çözümlemek yoluna düşmek gerekir.... Ulusal hizmetler, ulusu yıkımlardan kurtarma yolundaki hizmetlerdendir...”

• Türkiye’nin kalkınmasında özgün bir model olan köy enstitüleri dünyada da yankı buldu. John Dewey 1943 yılında ülkemize yeniden geldiğinde bu okullar için “hayalimdeki okullar” demişti.

• İkinci Dünya Savaşı sonrasında ABD ile yakınlaşmalar oldu.  ABD, Truman Doktrini ile yardıma başladı ama karşılığında Türkiye’de serbest seçimlere dayanan demokrasi düzeninin yerleşmesini ve “5 yıllık kalkınma planları” ve “köy enstitüleri” gibi Sovyet sistemine benzer uygulamaların kaldırılmasını talep etti. Meclisteki muhalif kanat da bu talepleri destekliyordu. 1950 seçimlerinde bu kanat bir kampanya ile köy enstitülerine karşı çıktı. Köy enstitülerinde tek tip üniforma giyilmesi komunizm suçlamalarına yol açıyordu; erkek ve kızların karma biçimde eğitim görmeleri dedikodulara neden oluyordu; öğrencilerin kendi okul binalarını yapmaları yadırganıyordu. Belki de kayda değer bir önemli şey, köylerde öğretmenlik yaparken köy ağaları ile sürtüşme yaşamalarıydı. Bu durumlar Ankara’ya sürekli baskıların yapılmasına yol açıyordu. Din, iman, vatan elden gidiyor çığlıklarıyla tozu dumana kattılar. İş ilkesine dayanan yönetmeliği değiştirerek köy enstitülerini önce sıradan okula dönüştürdüler, 20 ocak 1954 tarihinde ise tümüyle kapattılar.

• Köy enstitüleri kısa ömürlü oldular, ama, açık kaldıkları altı yılda eğitim, sanat, siyaset ve sağlık alanlarında başardığı olağanüstü işlerle anılacaklar. Köy enstitüleri eğitim alanında olduğu kadar sağlık alanında da bir altın olaydı. Yazık oldu köy enstitülerine....

Kaynaklar

İleri Okuma için Kaynaklar

• Müslüm Kabadayı (2012). Köy Enstitülü Bir Sağlıkçı : Mehmet Yanık. http://www.insanokur.org/?p=43509

• Kemal Kocabaş (2021). ​Aramızdan Ayrılışının 61. Yılında İsmail Hakkı Tonguç'u Yeniden Anlamak. İsmail Hakkı Tonguç Belgeliği Vakfı. https://www.tongucvakfi.org.tr/yaz305lar.html 

Katkıda Bulunanlar

• Prof. Dr. Zafer Öztek - Maltepe Üniversitesi Tıp Fakültesi Halk Sağlığı Anabilim Dalı

Son Güncellenme Tarihi: 30.03.2024